Ταυτότητα και ιστορικό νόημα

 

Ταυτότητα και ιστορικό νόημα

Πρίσκος

11 Φεβρουαρίου 2018

Πρίσκος
11 Φεβρουαρίου 2018

       Η ανάγκη διατήρησης της ταυτότητας γίνεται ολοένα πιο κατεπείγουσα για την ελληνική μειονότητα της Αλβανίας. Ο συνδυασμός των αλυτρωτικών τάσεων της αλβανικής πολιτικής και των δημογραφικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι βαλκανικές χώρες δημιουργεί έναν ολοένα πιο ασφυκτικό κλοιό γύρω από την κοινότητά μας.
      Η πολιτιστική ταυτότητα των Βορειοηπειρωτών αποκτά ολοένα μεγαλύτερη σημασία. Μια ματιά στο ιστορικό πέρασμα της Αλβανίας, από την ίδρυσή της έως την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος, αποκαλύπτει μια σειρά γεγονότων που καταδεικνύουν πως το καθεστώς αγνοούσε εντελώς τις αξίες και τα ιδεώδη που τόνιζαν την εθνική ταυτότητα. Το ερώτημα που προκύπτει είναι απλό: είχαν όντως η δυνατότητα οι κάτοικοι της μειονότητας να εκφραστούν ελεύθερα για την πολιτιστική τους ταυτότητα;
      Το ιστορικό παράδοξο έγκειται στο γεγονός ότι ενώ στα επίσημα έγγραφα - ακόμα και στις ταυτότητες - αναγράφονταν η ελληνική εθνικότητα του κατόχου, σύμφωνα με τις διεθνείς συμβάσεις και το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας που είχε υπογράψει η Αλβανία, στην πράξη κανείς δεν τολμούσε να μιλήσει ανοιχτά για τον ελληνικό πολιτισμό της μειονότητας. Η απάντηση είναι ξεκάθαρη: όχι μόνο δεν το επέτρεπαν, αλλά ο παραμικρός ισχυρισμός ελληνικής ταυτότητας τιμωρούνταν με είκοσι πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα στα μεταλλεία του Σπάτσι.
Είναι παγκοσμίως γνωστό και αδιαμφισβήτητο ότι ο λαός ζούσε σε πλήρη απομόνωση, χωρίς καμία επαφή με τον δυτικό κόσμο. Το αλβανικό κατεστημένο προωθούσε έναν διττό λόγο, με αποτέλεσμα να οδηγήσει σε αφελληνισμό και συρρίκνωση σημαντικού τμήματος της μειονότητας. Ωστόσο, παρά τις καταπιεστικές του προσπάθειες, η κατάρρευση του καθεστώτος ήταν αναπόφευκτη. Οι αναμνήσεις όμως, ειδικά αυτές που σχετίζονται με τα ήθη, έθιμα, μύθους και παραδόσεις αιώνων, αποδείχθηκαν ανεξίτηλες. Παραδόξως, η καταπίεση είχε το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που προσδοκούσαν οι καταπιεστές: ενίσχυσε την ιστορική μνήμη των Ελλήνων της μειονότητας.
       Για τους Έλληνες της Εθνικής Ελληνικής Μειονότητας, η συλλογική μνήμη απέκτησε ιδιαίτερη σημασία, καθώς δεν περιορίζεται σε απλές αναμνήσεις αλλά ενσωματώνει παραδόσεις που λειτουργούν ως φύλακες της πολιτιστικής κληρονομιάς και ταυτότητάς τους. Η αμφισβήτηση αυτών των παραδόσεων οδήγησε στην εθνοτική διάκριση των Ελλήνων της Βορείου Ηπείρου.
Η επιστημονική κοινότητα έχει καταδείξει ότι η ταυτότητα συνδέεται τόσο με την ατομική συνείδηση όσο και με τη συλλογική ζωή μιας κοινότητας. Η ατομική ταυτότητα αφορά το «εγώ», ενώ η συλλογική το «εμείς» - το άτομο αντλεί την ταυτότητά του από την ευρύτερη ομάδα στην οποία ανήκει. Αντίστοιχα, η συλλογική ταυτότητα προκύπτει από την ταύτιση των μελών μιας κοινότητας και δεν υφίσταται ανεξάρτητα από τα άτομα που τη συνιστούν. Η ισχύς της εξαρτάται από δύο παράγοντες: τον βαθμό ενσωμάτωσής της στη συνείδηση των μελών της κοινότητας και την ικανότητά της να εμπνέει ιδέες και πράξεις.

Ο Δ. Τζιόβας, στη μελέτη του για την ταυτότητα, υπογραμμίζει ότι το παρελθόν δεν είναι ένα στατικό, ξεχασμένο αντικείμενο που περιμένει να ανακαλυφθεί, αλλά υπόκειται σε συνεχή ερμηνεία και διαπραγμάτευση. Το ίδιο ισχύει και για τις ταυτότητες. Η ταυτότητα δεν αφορά μόνο την ανάκτηση του παρελθόντος, αλλά και τη δημιουργική του επανερμηνεία.

Αυτό εγείρει το ερώτημα: πώς αντιδρούν οι Βορειοηπειρώτες; Πολυάριθμες μελέτες επισημαίνουν ότι οι μύθοι και οι παραδόσεις συνδέονται άμεσα με την ταυτότητα κάθε τόπου και μεταδίδονται μέσω της προφορικής και γραπτής παράδοσης, απαντώντας στα θεμελιώδη ερωτήματα: ποιοι είναι οι Βορειοηπειρώτες, από πού προέρχονται και σε ποιο γεωγραφικό και πολιτισμικό πλαίσιο ανήκουν.

Κατά τη γνώμη μου, η πολιτισμική μνήμη της κοινότητάς μας είναι που διατηρεί ζωντανή την ταυτότητά μας. Για τον ελληνισμό της Βορείου Ηπείρου, οι αναμνήσεις, οι μύθοι και οι παραδόσεις λειτούργησαν ως ανάχωμα και εφαλτήριο ταυτόχρονα.

Ο εθνολόγος Erich Rothacker (1931) υπογράφει ότι η τάση να διατηρούμε και να αφηγούμαστε γεγονότα του παρελθόντος είναι αρχέγονη. Στη συνέχεια, η μελέτη του R. Schott κατέδειξε ότι οι προφορικές ιστορικές παραδόσεις συνδέονται στενότερα με την ομάδα που τις διατηρεί απ' ό,τι οι γραπτές μαρτυρίες, ενώ ταυτόχρονα ασκούν μια ισχυρή δύναμη συνοχής. Αποτελούν αποτελεσματικό συνδετικό κρίκο, καθώς αναφέρονται σε γεγονότα που στηρίζουν την αίσθηση ενότητας και τις ιδιαιτερότητες της κοινότητας.

Ο Jan Assman εισάγει τον όρο «πολιτισμική μνήμη» για να περιγράψει αυτό το φαινόμενο. Πρόκειται για μια μνήμη που είναι ταυτόχρονα συλλογική (αφορά μια ευρύτερη κοινότητα), κοινωνική (παίζει κύριο ρόλο στη μετάδοση αξιών) και επικοινωνιακή (εδράζεται στην αλληλεπίδραση των μελών της κοινότητας). Με άλλα λόγια, η διασφάλιση του μέλλοντος απαιτεί τη διαφύλαξη του παρελθόντος μέσω της ενεργής ανάμνησης.

Οι τελετουργικές εορτές παίζουν κεντρικό ρόλο στη διατήρηση της πολιτισμικής μνήμης, καθώς η γνώση που διασφαλίζει την ταυτότητα της κοινότητας εμπεδώνεται κυρίως μέσω της ανθρώπινης μνήμης. Για να κατευθύνει αποτελεσματικά τις δράσεις της και να συμβάλει στην ενότητά της, η κοινότητα πρέπει να έχει ως κύριο στόχο τη διατήρηση, την αναβίωση και την επικοινωνία αυτής της μνήμης.

Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, όσοι ασχολούνται με τον πολιτισμό, τα ήθη και τις παραδόσεις πρέπει να οργανώνουν δράσεις που χαρακτηρίζονται από ποιότητα, τελετουργικό χαρακτήρα και συλλογική συμμετοχή. Η μεταφορά των παραδοσιακών στοιχείων σε μορφή που μπορεί να διατηρηθεί είναι ουσιώδης για τη διαφύλαξη της ταυτότητάς μας.

Για να επιτευχθεί αυτή η μεταφορά, απαιτείται η ενεργή συμμετοχή της κοινότητας σε πολιτιστικές εκδηλώσεις που τονίζουν το γλωσσικό ιδίωμα, το τραγούδι, το χορό και τους μύθους της Βορείου Ηπείρου. Η απάντηση στο πώς μπορεί μια κοινότητα να συμμετέχει στην πολιτισμική της μνήμη είναι απλή: μέσω της προσωπικής παρουσίας των μελών της σε δρώμενα που διοργανώνουν οι πολιτιστικοί σύλλογοι και οι επαγγελματίες του χώρου.

Η τακτική επανάληψη και αναβίωση των παραδοσιακών στοιχείων σε δρώμενα είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος διατήρησης της ταυτότητας της κοινότητάς μας. Η προσεκτική καλλιέργεια, διαφύλαξη και μετάδοση των παραδοσιακών στοιχείων όχι μόνο διατηρεί την ταυτότητά μας, αλλά κρατάει και τον πολιτισμό μας σε δράση.

Το πιο σημαντικό είναι ότι η αναβίωση των παραδοσιακών στοιχείων σε δρώμενα φέρνει στο φως όσα έχουν παραγκωνιστεί από την καθημερινότητα και αναβιώνει όσα έχουν εκφυλιστεί ή λησμονηθεί. Σε αυτές τις εκδηλώσεις, που έχουν μια αναδρομική διάσταση, η ευλάβεια, ο τρόπος και οι μορφές με τους οποίους συμβάλλει κανείς στη διατήρηση της μνήμης είναι καθοριστικοί για την επίτευξη του στόχου μας.