Ιερά μονή Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Μάλτσιανη

Στο χωριό Μάλτσιανη βρίσκεται το πανάρχαιο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, σύμφωνα με της καταγραφές σαφείς ενδείξεις για την ίδρυση του δεν υπάρχουν, διάφορες αναφορές κάνουν λόγο για την ίδρυση του  τον 6 η 7 αιώνα μ.χ .
Ένα μοναστήρι με ιστορία 1500 ετών, χρειάστηκε μια δικτατορία 50 ετών να το καταστρέψει, μαζί με τα τελευταία 25 χρόνια θρησκευτικής ελευθερίας να σβήσει τελείως.
Όσους ναούς και να οικοδομήσουμε σήμερα, δεν έχουν αξία όταν οι πατέρες της εκκλησίας μας αγνοούν αυτήν την ιστορία, που ούτε ο Χότζας δεν έκανε σήμερα σε μια περίοδο θρησκευτικής ελευθερίας, ένα μοναστήρι που βοήθησε αιώνες τώρα ολόκληρη την περιοχή όχι μόνο των Ριζών αλλά και του Δελβίνου, έμεινε ερείπια από τους ιεράρχες του τόπου μας.
Σύμφωνα με της καταγραφές που υπάρχουν για το μοναστήρι, το παλιό μοναστήρι βρίσκονταν στην τοποθεσία Γράβα δίπλα από το Κεφαλόβρυσο, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα μεταφέρθηκε και ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1843 και ολοκληρώθηκε το 1846.
Ήταν Σταυροπηγιακή μονή και αρκετά χρόνια έχει λειτουργήσει ως επισκοπική έδρα.
Στο μοναστήρι υπήρχε πλούσια βιβλιοθήκη σύμφωνα με την καταγραφή του Μυστακίδη,  (Φωνή Ηπείρου φυλ.452 9-11-1901) η μόνη καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1843  και ανωκοδομήθη το 1846 από τον ηγούμενο Καλλίνικο από το χωριό Κομμάτι.
Στο μοναστήρι υπήρχε ο κώδικας της μονής, παλιό χειρόγραφο με πολλές ιστορικές πληροφορίες για ολόκληρη την περιοχή ( Λ.Βρανούση. Χρονικά Ηπείρου σελ.173-180)
Σύμφωνα με την πληροφορία που έρχεται από τον Βρανούση όταν είχε διατελέσει ηγούμενος του μοναστηριού, ο Κύριλλος από το χωριό Λεσινίτσα ο ίδιος ανήγγειλε ότι είχε πάρει μαζί του το πολύτιμο αυτό χειρόγραφο και επρόκειτο να το δημοσίευση.
Ο Κύριλλος είχε ταξιδέψει στο Ιάσιον της Μολδαβίας περίπου το 1800, δυστυχώς το χειρόγραφο έμεινε αδημοσίευτο έτσι χάθηκαν και τα ίχνη του χειρόγραφου της μονής.
Ο Δροβιανίτης λόγιος Ν.Μυστακίδης που αναδίφησε παλιά έγραφα του μοναστηριού, έχει δημοσίευση μία μελέτη στο περιοδικό των Πατριαρχείων ( Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτος18 1898 σελ. 444& 482-484)&
Β.Μπαράς Δέλβινο Βορείου...σελ.200-203
Πιθανών να είναι και ο μοναδικός κατάλογος, με  τους ηγούμενους της μονής που έχει δημοσιευτεί.
Το δημοσίευμα του Νικολάου Μυστακίδη με τίτλο " Θεσπρωτικά"  - Ηγούμενοι χρηματίσαντες  εν τη κατά την Μάλτσιανην μονή τού αγίου αποστόλου και ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου.( Εκκλησιαστική αλήθεια έτος18 1898 σελ.444&482-484)
Το δημοσίευμα αναφέρει όσα στοιχεία ήταν δυνατόν να αντλήσει από την βιβλιοθήκη της μονής, παρουσιάζοντας όλους τους ηγούμενους με χρονολογική σειρά, ενδεικτικά θα αναφέρω κάποιους που διοίκησαν την μονή, αφήνοντας το αποτύπωμα στην ιστορία της μονής και ολόκληρης της περιοχής.
Τα πρώτα έτη από την ίδρυση υπάρχει ονομαστική αναφορά για τους ηγούμενους, την πρώτη χρονολογική αναφορά την συναντούμε το 1073 Ιερομόναχος Νικηφόρος.
1270 - Ηγούμενος Δανιήλ, από τον Άγιο Ανδρέα ο οποίος αφιέρωσε την περιουσία του στο μοναστήρι.
1299 - ηγούμενος και πνευματικός  Ιωάσαφ
1478 - Γεράσιμος ιερομόναχος από Δρόβιανη
Το 1471 έχουμε την πρώτη καταστροφή της μονής από πυρκαγιά, την οποία ανακαίνισε ο Ιερομόναχος Γεράσιμος.
1500 - Ζαχαρίας εβοήθει πτωχούς και διατηρούσε εν τη Μονή υποτρόφους.
1528 - Αθανάσιος ιερέας από Τσερκοβίτσα.
1591- 1600 Νεκτάριος επί της θητείας του επισκευαστεί η γέφυρα (22-5-1599) προς Τσερκοβίτσα.
1649- Παππά Ζαφείρης υιός του Κωνσταντίνου και της Δέσποινας από την Μάλτσιανη.
1669- Υπάρχει αναφορά για σεισμό που έγινε στην περιοχή, και επισκεύασαν τα κελιά που είχαν ραγίσει από το σεισμό.
1700- Η μονή διετέλεσε πατριαρχική εξαρχία εποπτεία των πέριξ χωριών.
1738- Κλήμης από Σμίνετση
1789- Παππά Φώτος από Γρίαζδανη
1799 - Κλήμης από Γρίαζδανη επί των ημερών του χτίστηκε ο τοίχος περίβολο της μονής.
1828 - 1843 Καλλίνικος από το χωριό Κομμάτι οποίος οικοδόμησε το μύλο το 1830.
1843 - Ανοικοδομήθηκε ο ναός της μονής εκ θεμελίων δαπάνη του εκ Βλαχίας Αρσενίου Ιερομονάχου.
1866-1890 Φιλήμων ιερομόναχος και αρχιμανδρίτης από το χωριό Άγιος Ανδρέας ,ο οποίος ίδρυσε την σχολή Θεολόγου Ριζών το 1876 και έφτιαξε και  το γεφύρι του μύλου το 1888.
Ο ρόλος της μονής σπουδαίος για την περιοχή στην διάδοση των γραμμάτων, την πρώτη μαρτυρία συναντούμε στον Μαλτσιανίτη λογοτέχνη Σταυριανός Βηστιάρης 1540-1610  όποιος αναφέρει στο χειρόγραφο βιβλίο του που εκδόθηκε το 1634 " Οι ανδραγαθίες του σεβαστού ανδριοτάτου Μιχαήλ Βοϊβοδά"  να μας περιγράφει ότι έμαθε γράμματα στο σχολείο της μονής, μετέπειτα έχουμε την ίδρυση του σχολείου Ριζών Θεολόγου από την Μονή.

Αν θέλετε να μάθετε και μένα την πατρίδα,
Μαλσιανή η χώρα μου, του Δελβίνου μερίδα
ευρίσκεται πολλά κοντά στον Άγιο Θεολόγον,
.....